Please download here !!

प्रकाशन : वेदांतश्री  दिवाळी  अंक 2013| अक्षरसिध्दी  दिवाळी अंक 2013

               परोपकारी संत

            शालेय जिवनात शिकलेल्या व वाचलेल्या संस्कॄत सुभाषितांची उजLणी करतांना स्मॄति पटलावर अनेक उपदेशकारक सुभाषिते प्रगटली| सुभाषित कारांनी सुभाषिते रचतांना आपले सुविचार प्रगट करित जनमानसातील दैनंदिन जिवनातील गोष्टीचा आधार घेत या सुभाषितांची रचना केली आहे जेणे कीÊ त्यातील भावार्थ त्वरीत लक्षात यावा हा त्या मागचा उद्देश| साधु अर्थात योगी जो कामÊ क्रोधÊ मोहÊ मायाÊ लोभÊ आशा–अभिलाषा या सर्व सांसारिक उपभोग्य वस्तूंचा त्याग करित मिथ्या संसारापासून दूर जाउन योग साधनेचा अभ्यास करतो व निस्पॄह वॄत्तीने  कोणतीही आशा आकांक्षा मनी न बाLगता समाजाला मार्गदर्शन करतो तोच खरा परोपकारी साधु परोपकारी संत म्हणावा| साधुची व्याख्या करतांना व खरा साधू कसा ओLखावा असे सांगतांना म्हटले आहे|                     

                    शैले शैले न माणिक्यमÊ मौक्तिकम न गजे गजेÈ

                    साधवो नही सर्वत्रÊ चंदनम् न वने वने ÈÈ

              अर्थात् ज्याप्रमाणे सागरातील प्रत्येक शिंपल्यामध्ये मोती नसतात| प्रात्येक हत्तीच्या गंढस्थLामध्ये मौक्तिक नसतात|  प्रात्येक वनामध्ये चंदनाची झाडे नसतात|  त्याप्रमाणे भगवी वस्त्रे परिधान केलेले सर्वच साधू नसतात|

             तत्कालीन समाजाकडून संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानदेव महाराज व त्यांच्या भावंडांना त्यांच्या माता पित्याबद्दल निंदात्मक टिका सहन करावी लागली| एवढेच नव्हे तर सर्व भावंडाना पाप्याची प्रजा म्हणून अपमान सहन करावा लागला| झालेला अपमान सहन न झाल्यामुLे ज्ञानेश्वर महाराज संतापाने फणफणलेÊ चेहरा लालबुंद झालाÊ नेत्रातून अंगार बाहेर पडू लागला व रागाच्या भरात त्यांनी स्वत:ला कुटिमध्ये कोंडून घेतले| सोपानदेवÊ मुक्ताबार्इ व निवॄत्तीनाथांनी त्यांच्या अनेक विनवण्या केल्या व रागास आवर घालून  बाहेर येण्याची विनंती केली| पण सर्व व्यर्थ| शेवटी मुक्ताबार्इ श्री ज्ञानदेवांची समजून घालतांना साधूची लक्षणे सांगत म्हणते|

                        वरि भगवा झाला नामे È अंतरि वष्य केला कामे

                       त्याला म्हणू नये साधू È जगी विटंबना बाधू

                       आपणा आपण शोधून घ्यावे È विवेक नांदे त्याच्या सवे

                       आशा दंभ अवघे आवरा È ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा

           अंतरंगी  क्रोध भरला असता केवL भगवीे वस्त्रे परिधान केले म्हणून साधू म्हणू नये| जर मनात काम क्रेाध भरला असेल तर त्या भगव्या वस्त्रांचा काय उपयोग| जगात आपली होणारी विटंबना हेटाLणी याचा सारासार विचार करून आपल्या अंतरंगाचा शोध घ्या| राग आवरा| मनातील आशा दंभ दूर करा व आता तरी दार उघडा  ज्ञानेश्वरा| 

           साधूची ओLख सांगतांना असे देखिल म्हटले गेले आहे कीÊ

                      जे का रंजले गांजलेÊ त्यासी म्हणे जो आपुले È

                          तोची साधू ओLखावाÊ देव तेथेची जाणावा ÈÈ  

समाजात अनेक जण नानाविध व्याधीनेÊ आजाराने ग्राासलेले आहेत| त्यांचे दु:ख जाणून त्यांना जो मदत करतो तोच खरा साधू जाणावा|                                                                              

              राष्ट्रपिता महात्मा गांधीजीं आपल्या आवडत्या  भजनात देखिल हेच सांगतात

                        “ वैष्णव जन तो तेणे कहिएÊ जो पीड परायी जाणी रेÈ

                           पर दु:खे उपकार करेÊ तोहे मन अभिमानन  आणी रे È”                                                                                                 

         वैष्णव जन अर्थात् विष्णुचाÊ परमेश्वराचा अवतार| जो दुस–याच्या पीडाÊ दुस–याचे दु:ख जाणून त्याच्या दु:खात सहभागी हो}न संकटकाLी मनात कोणतीही आशाÊ आकांक्षाÊ अपेक्षा किंवा अभिमान न बाLगता त्याला मदत करतो तोच खरा परमेश्वराचा अवतार समजा|

         संकटकाLी दुस–याला केलेली मदत म्हणजे त्याच्यावर केलेले उपकार यालाच परोपकार संबोधले जाते| परोपकाराची भाषा न करता मदत करणे हे आपले प्रथम आद्य कर्तव्य समजावे|  मानवाने संकटकाLी कोणीही पशुÊ पक्षी अथवा मानव असो त्याची मदत करून मानव धर्म वाढवावा| ‘एकमेका सहाय्य करू अवघे धरू सुपंथ’ ही संकल्पना मना मनात रूजवावी| परोपकाराबद्दल नुसते गांधीजीच सांगत नाहीत तर ऋषीमुनींनी निसर्गातील उदाहरणे देत सुभाषिते देखिल लिहून ठेवली आहेत|                                                                                                                                     

                      अष्टादश पुराणेशु व्यासस्य वचने द्वयम् È

                    परोपकाराय पुण्यायÊ पापाय परपिडनम ÈÈ

          अर्थात् व्यास रचित अठरा पुराणांमधून व्यासांनी दोनच वचने सांगितली आहेत ती म्हणजेÊ  गरजवंतास अथवा पशू पक्षास स्ंाकटकाLी वेLेवर केलेली मदत परोपकार ठरतोे| परोपकार केल्यान्ेा पुण्य मिLते| तर उलटपक्षी दुस–याला त्रास दिल्यास पाप ठरते|

          निसर्गात अशा अनेक गोष्टी आहेत की ज्या फक्त परोपकारच करतात| परत फेडीची आशाÊ आकांक्षा किंवा उपकाराची भाषा न करता त्यांचे कार्य अविरत चालूच असते| त्यांच्या पासून परोपकार म्हणजे कायÆ व परोपकार कसा करावाÆ  हे घेण्या सारखे आहे|

          उदाहरणादाखल सांगावयाचे झाल्यास खालील काही संस्कॄत सुभाषिते पहा|            

            परोपकाराय वहन्ती नद्या:È

                          परोपकाराय दुहन्ती गाव: È

                          परोपकाराय फलन्ती वॄक्षा:È

                          परोपकाराय इदं शरीरं ÈÈ

                नद्या अविरत वाहत असतात कधी नदीने कोणाला म्हटले का तु माझे पाणी घेउ नको| गायी दुध देतात| गायीचे शेण मलमुत्र देखिल पवित्र मानले गेले आहे| गायीने कधी आपले दुध किंवा मल मुत्र वापरण्यास कोणाला मज्जाव केला आहे काÆ  वॄक्षÊ तरूवरÊ लताÊ वेली गोड फLे देतात छान सुंदर सुगंधित फुले देतात| त्यांनी कधी म्हटले आहे का तु फLे–फुले तोडू नको| हे सर्व करतात ते परोपकाराच्या भावनेने| यात त्यांचा कोणताही स्वार्थ अथवा यामागे परतफेडीची भावना नसते| तत् समान हा मानवी देह देखिल परोपकारासाठीच आहे|

  वॄक्ष हा सत्पुरूष आहे त्याला सत्पुरूषाची उपमा देत म्हणतात|

                         छायाम अन्यस्य कुर्वंती तिष्ठंती स्वयं आतपे È

                         फलान्यपि परार्थाय वॄक्षा सत्पुरूषा इव ÈÈ

                 अर्थात् स्वत: आयुष्यभर उन्हात उभे राहून थंडीÊ वाराÊ उनÊ पावसाचा मारा सोसतात| फLे देतातÊ फुलतात ते पण दुस–यांसाठी| झाडाने स्वत:ची फLे स्वत: खाल्लीत असे कधी झाले काय Æ झाडाचे फLणेÊ फुलने हे सर्वस्वी परोपकारासाठीच नाÑ म्हणुनच वॄक्षाला सत्पुरूषाची उपमा दिली आहे|                                                                                

              निसर्गाने मानवास भरपूर दिले व देत आहे| नयनास सुखावणा–या सॄष्टीसौंदर्यापासून जिवनास आवश्यक हवाÊ अन्नÊ पाणी देखिल| अशा निसर्गास परोपकारीसंताची उपमा देणे पण वावगे ठरणार नाही| 

               अजून एक विचार केला असता असे दिसेल की गायÊ म्हैसÊ बैलÊ शेLी यासारखी जनावरे जिवंतपणी मानवाची सेवा करतात| गायÊ म्हैसÊ शेLी यांच्या पासून दुध दुभते मिLते| बैल शेतात राबतो व शेतक–याला शेतीला मदत करतो| यांची विष्ठापण पिकासाठी खत म्हणून वापरली जाते तसेच शेण्या थापून इंधनाच्या स्वरूपात वापरली जाते| मरणोपरांत त्यांच्या कातडीचा देखिल वापर मोटेच्या पखाली व वाजविणा–या विविध वाद्यांसाठी केला जातो|

                 एकंदरित ही जनावरे जिवंतपणी मानवाच्या कामी येतात| एवढेच नव्हे तर मरणोपरांत देखिल उपयोगी पडतात| तसा मानवाचा केवL ऐच्छिक इंद्रिय दान करण्यापलिकडे फारसा उपयोग होत नाही| तर मानवाने संकटकाLी एकमेकास सहाय्य करून जीवन सार्थकी लावणे यथार्थ होणार नाही काÆ      

               संत म्हणतात “जे जे आपणासी ठावे ते ते इतरासी द्यावे ¦ सुज्ञ करून सोडावे सकL जना ¦¦”

संत उक्ती प्रमाणे आपण देखिल आपणास जे जे ज्ञात आहे ते ज्ञान इतरांना देउन सर्व विश्व शिक्षीत करू या पण परोपकार म्हणून नव्हे तर आपले मानव धर्माप्रति कर्तव्य समजूनच|